Een grafsteen is een steen die de plaats markeert waar een graf ligt en die daar met opzet voor dit doel is geplaatst. Dit kan op twee manieren gebeuren, met een staande steen, ook wel stèle genoemd, of een liggende steen, ook wel zerk genoemd.[1]
Meestal is een grafsteen bewerkt met informatie over de overledene, bijvoorbeeld:
- Vrijwel altijd de naam van de overledene(n) die er is/zijn begraven.
- Vaak een geboorte- en sterfdatum en/of een leeftijd.
- Familierelaties tussen begraven personen en nog levende nabestaanden.
- Soms het beroep van de overledene of andere kenmerken die door de nabestaanden belangrijk werden gevonden.
- Kunstuitingen, vaak van symbolische aard, zoals: geknakte bloemen, wenende engelen, gebroken boomstammen, zandlopers of regels uit gedichten of religieuze boeken.
- Vazen of andere recipiënten voor planten en bloemen die door rouwenden op het graf kunnen worden achtergelaten.
- Portretten van de overledene, vaak in emaille gebrand voor zeer lange houdbaarheid (vooral zuid-Europa, katholiek).
Grafstenen dienen als een focus voor de rouwenden en als een statement voor het belang van de overledene volgens diens nabestaanden, of eventueel, bij mensen die alles zelf voor hun dood al geregeld hebben, volgens hem- of haarzelf.
Het materiaal van de steen gaat vaak decennia tot eeuwen mee; een steen van gepolijst graniet heeft een nagenoeg onbeperkte levensduur, en is na duizenden jaren zo goed als onaangetast, zoals uit vele Egyptische graven blijkt; een steen van kalksteen of zandsteen kan na honderd jaar al zo goed als onleesbaar geworden zijn. Zeer eenvoudige graven worden vaak gemarkeerd met een houten kruis, dat meestal binnen een paar jaar zal wegrotten. Een grafsteen kan een aanzienlijke investering vergen.
Grafstenen in kerken (“grafzerken”), vaak dekplaten van graven in de vloer van de kerk, hebben minder van het weer te lijden, maar worden als er over gelopen wordt in enkele honderden jaren vaak toch onleesbaar. Stenen en gedenktafels aan de wand van een kerk zijn veel duurzamer.
Begraven in een kerk komt tegenwoordig niet vaak meer voor. In Nederland werd dit bij wet afgeschaft in de 18de eeuw, afgezien van koninklijke cryptes en bij begrafenissen van hoge clerici.